Ratacaedje: Pocwè rnoyî nos atnances tîxhones?

A stou on tins ki, dins l’ coirnêye walone del gazete « L’ Avni do Lussimbork », ki s’ loméve droldimint « cwand dji n’ sai rén, dji m’ tai », on eplaidive, a costé des tecses e walon, on messaedje (e francès) siconte des Almands et des Flaminds.

*

Come cwè les evayixheus del Walonreye årént todi vnou did par la.  Et tofer nos ricatrucimer ki nos estans des Laténs, les frés d’ raece des ôtes dischindants des Romins.
Portant l' Istwere... ni nos dit nén çoula.
Bén seur, gn a yeu, do vî vî tins çou k’ on a lomé l’ abrocance tîxhone [invasions germaniques]. Mins c’ esteut purade des grands mouvmints d’ peupes ki di l’ evayixhaedje a môde di guere.
E 20inme sieke, c’ est l’ veur ki les Almands n’ ont nén mostré bele figueure, aprume e 1914 eyet sol deujhinme mitan del guere di 40.
Mins li prumî grand abrocaedje e nosse payis, si djel tén bén, il a vnou d’ Nonne. C’ esteut l’ Grand Djule avou ses årmêyes vinowes d’ Itåleye et co did pus lon.
Tén la rén ! pocwè dit-st on : « abrocance » tîxhone eyet « concwesse » rominne ? Dedja cial, gn a ene idêye tote fwaite.
Tant k’ a Tchårlumagne, lu-minme, k’ a divnou on hero cåzu ossu binamé k’ Tchantchès, i djåzéve li vî francike, on lingaedje ki l’ pus près-parint dins les langues d’ asteure, c’ est... li flamind. Et s’ camaeråde dins les poplinetes lidjwesses, Odjî l’ Daenwès, divizéve seur eto on patwès tîxhon.

Après l’ Lotarindjeye
Å pårtixhaedje di l’ impire di Tchårlumagne, li Walonreye est schåyeye [séparée] del Flande, ki va avou l’ boket da Tchåle li Tchenou [Charles le Chauve] ki va divni l’ France. Nozôtes, on s’ ritrove e-n on grand longou payis lomé Lotarindjeye, ki va del Frize disk’ ådzeu d’ Rome. Mins bénrade, li Lotarindjeye si va rmete avou l’ Djermaneye da Louwis l’ Tîxhon. Shuvanmint, nosse Walonreye va dmani dins l’ Sint Impire Romin Djermanike 900 ans å lon.

Emey tos Djermwins
Tos nos fivîs [compatriotes] dins cisse grande sitindowe la djåznut totès sôres di lingaedjes, mins todi waire li francès (a pårt motoit les nôbes lorins et « djurassikes »). Dandjreus ki, å cmince, el latén esteut corant po l’ atôtchance, mins sol difén d’ l’ impire, gn aveut sacwants letrés walons k’ alént studyî e-n almand. Insi, li prumî univiersitaire di Transene, on lomé Hamal, a fwait ses studes a Wîne (Viene-e-l'-Otriche). C’ esteut diviè 1770, si djel tén bén, sorlon çou ki rascoya Tandel ezès comenes del province di Lussimbork.
Colas Spirlet, li dierin abé d’ Sint-Houbert, èn ome foirt avanciveus, sicrijheut-st e-n almand. Cwand les revinteus francès lyi vnît scroter totes les ôrreyes di si abeye e 1796, i peta evoye po fini s’ veye... a Mondjoye, on payis tîxhon-cåzant.

Il ont rovyî Notdjî
Mins rivnans 800 ans e-n erî. Li ci ki skepia l’ Walonreye (come sitindowe linwistike), ci fourit sins manke... Notdjî [Notger], li prumî prince-eveke di Lidje. Kî k’ c’ esteut, cist ome la ? On Souwåbe, d’ après l’ Grand Noer Bwès [Forêt Noire], et dabôrd, on tîxhon-cåzant. On sait bén ki les limotches do lingaedje walon corespondnut ås pus lon-metowès frontires di l’ evetchî d’ Lidje.

Ebagance walone
Des siekes et des rassiekes å long, les Walons ki vlént voyaedjî u ebaguer, endalént sol Levant, avå l’ Sint Impire. Dj’ ô bén, passer pa l’ Almagne d’ asteure, disk’ e l’ Otriche, li Hongreye et minme les provinces do Coûtchant di çk’ est asteure l’ Oucrinne (Ivano-Franki, Liviv, et motoit ds ôtes). U, pus a Nonne, disk’ el Serbeye (rituzez å mot « crompire »).
Insi Godfrwè d’ Bouyon, e 1096-1097, serè bén ascoyî påzès pareys a lu, princes d’ Impire. Mins nén e l’ Impire bizantin, latén-cåzant, la k’ il ourit totes les rujhes do monde po poleur tcheryî.
Cwand li rwè d’ Hongreye si va cviersî å crustinnisse, kî va-t i houkî po diswalper s’ payis? Des moennes walons, metans di l’ abeye d’ Ône. C’ est zels ki vont-st aprinde ås Hongrwès a-z ahiver les vegnes (veyanmint ki l’ Walonreye, di ces trevéns la, esteut on payis å roejhéns). Et-z î epoirter les muzikes d’ amon nozôtes.
So leu voye, gn a des Walons ki s’ arestèt, et-z askepyî des noûs viyaedjes, lomés Walendorf (end a bén ene dijhinne pa låvå, dijha-t i Djôr Sfasie, dins nosse gazete).
Cwand fala rpeupler li Transsilvanêye riprinjhe ås Trouks, li duc di Lussimbork ecoraedja ses djins (bråmint des Lucsos, mins eto des Walons) a s’ aler setler låvå.
Dji vos è dirè co l’ côp ki vént.

Lucyin Mahin, li 12 d' awousse 2018.
© Licince GNU di libe documintåcion