Ratacaedje [éditorial]

Oufti ! Co ene grande prumire !
A l’ emission « Walonou » (Walons, nozôtes ?) [Wallons nous ?] do moes d’ nôvimbe, gn a yeu ene bate di dvizes pår e walon so l’ avni d’ nosse lingaedje. Avou, so les seletes des respondeus, deus gros colés, Michel Francard et Jean-Luc Fauconnier.

Fåt dire ki, dins l’ istwere di l’ emission, c’ est nén l’ prumî côp ki ces djins la si rtrovèt sol platea. Dedja do tins da Jean-Claude Balthazar (anêyes 2000), il estént sovint priyîs. Ene des grandès diferinces, c’ est ki Baltazår, portant on fel walon-cåzant (i fjheut viziter Lidje e walon) dimandéve ses kesses... e francès. Faleut esse des bouxhe-tot-djus (come Pablo Sarachaga et mi a ene emission di dviè 2003) po oizeur responde e walon, dabôrd ki les grands tchîfs do sistinme (ci djoû la, Paul Lefin et... Jean-Luc Fauconnier si djel tén bén) flamentént dins l’ lingaedje da Moliere.

Portant, dispu l’ raploû d’ Mårcinele (la k’ UCW rinda oficir si ovraedje sol rifondou) et l’ papî Ltchanteu di 1996 (ki l’ ome î rashonne on « front unike anti-rfondaedje »), gn a yeu des tones et des ratones d’ aiwe k’ ont passé dizo l’ pont d’ Djambe ey eco dzo l’ pont ds Åtches.

Djonnes prezinteus

Nos fåt dire eto ki, dispu l’ arivêye des noveas prezinteus, Louwisse et Romin, c’ est l’ lingaedje Defrexheu k’ a wangnî l’ lûte di povwer dins l’ boke des deus gaztîs dmandeus. Portant, ci n’ est nén totes rôzes et totes violetes por zels. Schoûtans Romin Bierdjî so èn emile. I m’ î respond ki dj’ l’ aveu compliminté po s’ long rapoirtaedje so Couvén, la k’ i djåze, sapinse a mi, a « grandès aiwêyes » [en flux continu]: 

« Ké noveles? Ça m’ fwait plaijhi d’ awè d’ vos noveles. Merci po les complimints. Dij saye di fé di m’ mî mins vos l’ savoz mia k’ mi, ci n’ est nén todi åjhey po on djonne di cåzer walon ådjourdu. I gn a nén co les structeures po nos aspaler. Kécfeye k’ on djoû…
Dj’ a transferé vosse mailete a Louise. Dji wadje ki ça lyi frè co pus plaijhi. Les djins n’ sont nin todi foirt amiståves avou s’ walon. »
Si Louwisse et Romin fwaiynut des flotches di croejhete dins leu walon, ké rcåzeu u rdjåzeuse di leu-n ådje n’ è fwait i∙ele pont ? Les critikeus, zels, ont i des efants u des ptits-efants ki sårént dvizer insi dvant on micro ey ene fimrece po passer dins l’ posse ? C’ est todi åjhey di raloukî l’ bouxhe k’ est dins l’ ouy do vijhén sins vey li sômî d’ 25 so 25 k’ est dins l’ sinne!

Come ås ACEC?

C’est Romin ki dmande platezak ås platurlins [invités sur le plateau] çou k’ i pinsnut do rfondou come voye po schaper l’ walon. 

Sol pî sol tchamp, Djan-Luk va rvanter l’ idêye ki l’ kesse do scrijhaedje do walon a trové ene rexhowe [solution] « definitive » avou l’ sistinme Feller.
Li cåzaedje pout candjî, dit-st i, mins naturelmint, come ås ACEC dinltins. Gn aveut la toplin des ovrîs ki dvizént walon. Les cis d’ après Courcele ki djhént « ène mangn, in pangn, dimangn » ont cmincî a pårler come a Tchålerwè et dire « ène mwin, in pwin, dimwin ». Ça fwait : gn a on coyiné [koïnè] naturel k’ a sourdou do pårler del trope d’ ovreus. C’ est çoula k’ i fåt cachî après pol walon did dimwin.
Mins, recasse-t i tossu vite Romin, kimint vloz vs ki les djonnes rifjhexhe on cmon lingaedje tot djåzant inte di zels ? Mi, metans, dji cåze ene miete walon cial avou Louwisse, mins ôtmint, gn a pus nouk di noste ådje po bate copene avou lu∙leye.
Francård amoenne di l’ aiwe e s’ molén. On n’ a pus l’ tins, dit-st i di ratinde di cisse façon la come on rawårdéve li Messeye. A l’ eure d’ enute, i fåt esse pus voltrûle avou les mancîs lingaedjes. Et gn a k’ ene sitraegne politike linwistike ki lzès pout co schaper. Adon, voye non voye, li scrijhaedje doet esse normålijhî. Motoit, po cmincî, avou on « rfondant walon » po tchaeke des coines do payis. Dj’ ô bén, on scrît « coyiné » decidé pa ene sakî u ene institucion.

AGG dit l' sinne

André G. Gauditiaubois a rwaitî eto l’ emission. Et s’ n’ est i nén tinre avou l’ avuzion Fåcnî. 

« Dispu k’ çoula (li rfondou) egzistêye (pus d’ 20 ans), Fauconnier n’ a nén co compris k’ li rfondou n’ esteut nén-z on pårlaedje, on sprectaedje, on dvizaedje, on djåzaedje – et vos nd åroz – mins on scrijhaedje unike po les coyinés di tote li Walonreye.
Po l’ coyiné naturel des A.C.E.C, i ragadele. Çoula n’ egzistêye nén. Èm grand-pere a stî gåre (ouxhî) a Dulait, èm pa a bouté rola come monteu-sôdeu, et il ont todi eployî l’ coyiné do Pa-la-hôt des Dårmetîs ! [habitants de Damprémy-haut] ».
Et nos rmimbrer çouci. Tins do Grand Pris del tchanson e walon 1989, il aveut tapé ene divize avou Lorint Hendschel et zels vini å tuzer çouci : fåt nén scrire les sons do walon, mins les foninmes [phonèmes], a môde d’ ideyogrames do lingaedje, ki tchaeconk ricnoxhreut, cwè k’ fouxhe si prôpe prononçaedje.

Lucyin Mahin, li 9 di decimbe 2018.
©Licince GNU di libe documintåcion