Ricåzans des Walons del Wisconsene

Çou k’ i gn a d’ bén avou les novelès tecnikes d’ atôtchance (Daegntoele [Web], sûtifones [smartphones], rantoeles di soçnaedje [réseaux sociaux]), c’ est k’ on pout esse e hant [en contact] avou des cis ki sont-st ås zivercôfes [antipodes]. Come les Walons del Wisconsene.

C’ est pa des evoyaedjes da José Schoovaerts, nosse dessineu-enimådjeu et da Djåke Desmet ki dj’ a polou dmander sacwants kesses a Steve Lempereur, on dischindant del famile « Limpreur », foirt kinoxhowe låvå. Rischoûtans on passaedje del plake « Del poude di vî tchinisse », amontêye pa Yve Påket ‒ li Bon Diu si åme ‒ e 2002. C’ est Harry Chaudoir ki djåze e walon del famile Limpreur :
« Amon Limpreur, li feme cujheut tos les djoûs. Ele cujheut catoize pwins e-n on côp. Tchaeke côp k’ i mindjént, al tåve, i faleut candjî. Ça fwait : i dvént ratinde leu toû po mindjî (i mindjént a toû d’ role).
Mins al fén, il ont sôrti : il ont stî travayî e l’ veye, la, adon. »

Dierins walon-cåzants

Steve Lempereur : Nos avans l’ epinse k’ i dmeure 35 djåzeus d’ walon avår ci. Mins kécfeye ki c’ est ene miete criyî foirt [too generous]. Aiwdirotchmint [obviously], il ont tertos dins les ûtantes.
Portant, tot cåzant avou Mathieu ki manaedje li pådje di soçnaedje « Li walon po tertos » (e walon dins l’ tecse), i shonne k’ i gn a eto des pus djonnes. Paregzimpe, Mary Chaudoir, skepieye e 1964, ki sereut li pus djonne cåzeuse, pinse dju.
Elle a passé troes ans e l’ Beldjike å cmince des anêyes 2000, come prof d’ inglès.
C’ est ene pitite-cuzene da minne. Nos estans li troejhinme djermêye des Walons del Wisconsene [Belgian Americans]. Mi-minme, dji so puvite del cwatrinme, mins onk di mes tayons Chaudoir a-st arivé pus tård ki ls ôtes, diviè 1872. Leye a deus coxhes di famile la k’ elle est e l’ troejhinme djermêye. Si popa esteut l’ prezidint do Club des Bedjes [Belgian club]. C’ est dandjreus po ça k’ elle a mî wårdé l’ lingaedje ki nozôtes.


Cåzes do dcwelaedje do walon

E 1960, on bastixha ene novele sicole sigondaire po tot l’ Nonne do canton (li Southern Door High School). Et clôre adon li scole di Brussele. C’ est a ç’ moumint la ki bråmint des familes ont cmincî a dvizer inglès e leu måjhon. Mi pus vî des mononkes (moirt asteure) passa cwatre ans al grande sicole di Brussele. I n’ aveut måy djåzé l’ inglès disca tant k’ il intraxhe a scole.

Cwand m’ popa vna-st å monde ‒ li pus djonne del famile, traze ans moens ki l’ pus vî ‒ li novele sicole esteut ddja basteye. Adon, il ont dvou egadjî des mwaisses foû do setelmint (concession des Bedjes). Ça fwait : ci n’ esteut pus possibe di djåzer walon avou zels. C’ est adon k’ on s’ a metou a cåzer inglès dins les manaedjes.

Ene ôte des cåzes do disparexhaedje do walon, c’ est k’ cåzu totes les djins del troejhinme djermêye, come nosse pere, i n’ ont pus ovré dins l’ agricoûteure ådvins do viyaedje.


Pordjet « viyaedje walon »

Al fén des anêyes 1950, kiminçmint des anêyes 1960, gn a yeu on pordjet di basti on « viyaedje nåcionå walon » [National Belgian Village], la k’ i gn åreut yeu ossu èn ospice po les viyès djins [retirement facility]. Ça åreut apoirté d’ l’ ovraedje dins l’ contrêye.

Al Vondertie (1910-1998), li seu scrijheu e walon del kiminålté, aveut fwait on tecse e walon po discrire li pordjet. Li tecse complet est lijhåve dins l’ Wikipedia walon, sol pådje da Alfred Vondertie; come l’ oteur l’ a scrît (walon a môde inglesse), pu rmetou e rfondou. Il aveut ddja stî riscrît e Feller-Léonard dins les « Cayés Walons » l° 5-1975 p. 49.
Vos l’ ploz aberweter sol waibe « neptun » di l’ univiersité d’ Nameur.
So ene ricwirrece, metoz « Cahiers wallons site:neptun.unamur.be ». Pol pådje Vandertie, tapez : « Alfred Vondertie site:wa.wikipedia.org»
Målureuzmint, li pordjet n’ a måy veyou l’ djoû, paski les deus traeyincieus [businessmen] ecwårleus [pledgers of money] ont morou dvant.


Ricwerances sol walon

N a-st on prof d’ univ, Bill Laatsch, k’ a bråmint bouté sol kiminålté walone del Wisconsene, aprume po tot çki rlouke li lingaedje walon.
Mi-minme, dj’ a rashonné bråmint des documints so ç’ sudjet la. Inte di zels ene vintinne di lçons dinêye pa Djozefene Wautlet. C’ est Josephine (Josie) Wautlet (1915-2007). Li cene u l’ ci ki vout aberweter les fitchîs odio el pout fé a pårti des Berdelaedjes (adresse p. 18); fi « Walons del Wisconsene ».

Dji so a bon reyusse [impressed] tot veyant l’ ovraedje ki vos fjhoz pol walon e l’ Walonreye. Eyet vos avoz cint côp råjhon di bouter po ene ortografeye estandård.

Lucyin Mahin, ratournant des emiles da Steve Lempereur, li 12 di fevrî 2023
© licence de libre utilisation CC-BY-SA 4.0 de la Fondation Wikipedia.