Fé come les Kebecwès

Ene « loe 101 » po nozôtes?
E dierin limero del Rantoele, Michel Meurée dinéve si-t emile, po lyi scrire li sinne po l’ walon esse schapé. Mins çou k’ i nos fåt, c’ est ene novele lwè linwinstike, a môde do Kebek, k’ a çou k’ i lomnut li «Loe 101», ki sereut rakeudowe po nozôtes.

I

Foiravant k’ les Flaminds sont-st ahontis pa leu lingaedje, et s’ ritaper so l’ inglès. Mins d’ èn ôte des costés, i tapnut so nosse dos da nozôtes, les Walons.

Gn a sacwants Walons ki pinsnut ki, si l’ francès a råyî l’ walon foû [chassé, persécuté], ça lyi est bon, asteure, d’ esse råyî a s’ toû foû pa l’ inglès.
Mi, dji pinse k’ i gn a moyén d’ wårder tos les lingaedjes bedjes, pal voye d’ ene lwè come li 101 kebecwesse, redjårbêye a nosse såce.

Aroyaedje institucionrece

Portant, po-z ahiver ene sifwaite lwè, i fåreut k’ ele fouxhe pattavå l’ Beldjike.
Mins c’ est målåjhey a mete so pî, foiravant a cåze do payis d’ Brussele et del Flande.
Dabôrd, el fåreut stitchî pattavå l’ Walonreye; mins ça nerén, ci n’ est nén åjhey a cåze del Kiminålté Walonreye-Brussele, k’ est mwaisse del tuzance, et shuvanmint, des lingaedjes.

Ça fwait : tchaeke comene el pôrè riscrire dins ses dvintrinnès lwès, tot tchoezixhant ses årtikes, come dins l’ cåde do pordjet « Nosse comene dit oyi ».

Di totès manires, i nos fåt atôtchî tos les pårtis politikes, po lzî sgoter l’ idêye dins leu cour.

Ene esbåtche di pordjet

Dji sai bén k’ l’ ome roye [fait de grands pordjets] et l’ Bon Diu disroye [le désillusionne]. Mins fijhans ene miete les royeus [rêveurs, utopistes]. Loucans sacwants hagnons k’ on metreut divins cisse lwè la. Come nos nos rashians so li lwès kebecwesse, les prumîs ponts sont metous po cotchessî l’ inglès.


Tite prumî - di l’ uzaedje di l’ inglès

Hagnon 1: L’ inglès est rastrindou po les djins e leu måjhinete [sphère privée].

Hagnon 2: L’ eployaedje di l’ inglès tot seu, a môde di mwaisse lingaedje, est espaitchî, pattavå.

Hagnon 3: Li fringlès est espaitchîs pattavå. Les gazetes et les posses (radio et tévé), ostant k’ les administråcions, pôrént esse gadjîs [mis à l'amende] tchaeke côp k’ ene di leus djins si rtape so l’ inglès u l’ fringlès.

Hagnon 4: So on prodût, l’ inglès est permetou, come lingaedje dilérin, po-z ahessî des etrindjirs, dolmint ki:
4.1 gn a sol minme etikete les troes lingaedjes oficirs (francès, neyerlandès ey almand), mins eto pol moens onk des lingaedjes do payis (walon, picård, wess-flamind, lussimbordjwès…);
4.2 gn a eto èn ôte lingaedje foû-payis come onk des miersipårdous lingaedjes daegnreces (espagnol, itålyin, chinwès...) ;
4.3 ...tos les scrijhas ezès lingaedjes di Beldjike soeyexhe e pus grandès letes ki les lingaedjes difoûtrins, et metous padvant zels.

Hagnon 5: Såf cwand c’ est l’ no d’ famile ou l’ pitit no da ene sakî k’ a ene sacwè a vey avou l’ kipagneye (egz.: « Johnny's Bakkerij »), il est dispermetou ki les eterprijhes, soces etch. ouxhénxhe on no e-n inglès; totes les cenes k’ ont ddja on sfwait no sont oblidjeyes d’ el candjî. On n’ pout måy mete so l’ tåve des mots inglès tot lzè moussant a môde d’ èn ôte lingaedje (egz.: « helper » egzistêye e flamind eto; «vegan» est accepté e-n almand come inglicisse).

Tite 2: Aidance ås lingaedjes do payis

Hagnon 6: Les cpagneyes, soces etch. ki pudnut on no e lingaedje do payis åront des åjhminces di cwårs (metans des rabats so leus taeyes); insi, l’ amour po les lingaedjes do payis serè vormint ecoraedjî, nén tant avou des djåzreyes, mins avou des çanses.
Hagnon 7: Les lingaedjes do payis seront les bénvnous, divins tolminme kéne manire d’ elzè scrire u d’ les cåzer.
(gn a co toplin d’ idêyes a radjouter vaicial, motoit prôpes a tchaeke lingaedje do payis)

Tite 3: Å dfwait do francès d’ Beldjike

Hagnon 8: Po l’ francès, mete so pî èn organisse mwaisse pol francès d’ Beldjike, ki pôreut shure li Grand Diccionaire Terminolodjike et radjouter on motlî d’ francès d’ Beldjike. Nos rmetrans ene paltêye li côp ki vént, tot ratindant vos idêyes.

II

Vola co des hagnons k’ egzistèt e Kebek, et k’ on metreut voltî dins ene «101» bedje, sapinse a mi, todi.

Co po bråyler l’ inglès

S’ i gn a des gazetes e-n inglès, i fåt ki, po tchaeke limero, i gn ouxhe on ratournaedje dins on lingaedje bedje, ey èn ôte ratournaedje e-n èn ôte grand lingaedje daegnrece. Sifwaitmint, ons espaitche d’ assaetchî des castiyan-cåzants po lzî fé cåzer l’ inglès.
Cwand ons eployrè li spagnol, on shurè l’ academeye di Bogota, ki c’ est l’ regue e l’ Amerike latene, et si ovrer po bråmint pus di djins ki l’ Institut Cervantès.

Li racuzaedje linwistike serè po rén, et c’ est å cia k’ est racuzé k’ on lyi dmandrè d’ payî. Houte di çoula, li comission d’ aveurixhaedje linwistike årè a traker leye minme les flotcheus, sins k’ i serént ametous påzès sirs citweyins.

Les cpagneyes etrindjires ki trevåtchnut l’ Beldjike, metans les camions, les busses eternåcionås... i lzî fåt mete les scrijhas e-n onk des lingaedjes bedjes pol moens, a costé do lingaedje di leu payis. Li scrijha bedje et etrindjir serè pus grand ki l’ ci e-n inglès, si djamåy i metnut d’ l’ inglès avou.

Il est dispermetou d’ awè des scoles gårdyinnes e-n inglès, minme po les efants d’ parints inglès-cåzants. Il est permetou d’ awè des scoles e-n inglès, seulmint :

I. Po les efants k’ ont pol moens onk des parints k’ a l’ nåcionålté d’ on payis la ki l’ inglès est oficir. Mins adon il lzî fåt dner, di rawete, onk di lingaedje do payis.
II. A l’ univiersité, mins rastrindou ås etrindjirs nén-francès-cåzants et nén-spagnol-cåzants; et po tchaeke classe e-n inglès, c’ est oblidjî d’ endè fé dins des ôtes lingaedjes.
III. Si ene teze ou memwere d’ estudes a stî fwait e-n inglès, c’ est oblidjî d’ endè fé deus ratournaedjes : onk dins on lingaedje bedje, ey onk e-n èn ôte lingaedje daegnrece.

Avou ls esperantisses

Dji n’ a pont d’ agrè po nou lingaedje årtificir. Portant, å scrire l’ esperanto djus come onk des lingaedjes di Brussele, ça nos assaetchreut l’ amisté des esperantisses po nosse cåze. I n’ ont nén co reyussi d’ forhoukî leu lingaedje come oficir dins nou payis, adon k’ i sont des meyes, pol djoû d’ ouy, ki c’ est l’ lingaedje di leu mame.

Lingaedjes walons et flaminds

Les lingaedjes do payis seront todi acsegnîs al pitite sicole.
I fåt k’ on åye li droet d’ esse ahessî e s’ prôpe lingaedje bedje. K’ i gn euxhe des ratourneus (metans, onk po cwénze comenes), po ki, si ene sakî scrît ene lete al comene e walon, k’ on lyi responde e walon.
Li Taalunie fwait tourner l’ neyerlandès e-n on dislingaedje; i nos fåreut purade bouter avou les disfindeus do flamind (loukîz so leu waibe www.vlaamsetaal.be)

Aidance foû payis

Fåreut sayî d’ bouter ossu avou les Kebecwès et waitî d’ esse aspalés par zels, veyanmint k’ il ont bråmint d’ apriyesse dins l’ dominne.
Fåreut loukî d’ assaetchî des decideus d’ l’ Union Uropeyinne, po bouter eshonne avou des ôtes payis u contrêyes otonomes, po l’ minme cåze. Dj’ ô bén li disfinse des lingaedjes coinreces disconte do spotchaedje linwistike påzès grands lingaedjes.
E l’ Suwede, li govienmint s’ a abaiti ki l’ inglès aveut si tant formagnî l’ suwedwès (et les ptits lingaedjes co pé), k’ i gn aveut bråmint des coxhes sel societé, des syinces etch. ki l’ suwedwès n’ aveut pupont d’ mot po ndè djåzer. Et fé ene novele lwè: Mål i mun - Förslag till handlingsprogram för svenska språket (propôzucion d’ on programe di rmanaedjaedje del langue suwedwesse; https://lagen.nu/sou/2002:2).

Li lwè bedje d’ asteure

Asteure, e l’ Beldjike, li lwè dit ki tchaeke pout eployî tos les lingaedjes come i vout, såf divant l’ police et l’ djustice. Mins les banåves siervices [services publics] sont-st oblidjîs d’ shure les lingaedjes oficirs, et les scrijhas so les prodûts a vinde eto. Po dire li vraiy, les banåves siervices n’ end ont d’ keure; i vos djåznut e fringlès ey inglès; et les grands botikes eto. Li comission di controle linwistike ni les aduze nén. Ele n’ est la fok po straper ene sakî k’ åreut li coraedje d’ eployî l’ walon (metans po dire li siermint d’ borguimwaisse). Oubén l’ francès divins les Flaminds. Mins po l’ inglès a l’ ouxh, ele ni fwait rén.

Vinde l’ idêye

Po l’ djin so l’ pavêye, el walon – ni dedja l’ francès – ni lyi baye a magnî. Pocwè fé ene sacwè (aschouwer nos lingaedjes), cwand c’ est pus åjhey di n’ el nén fé ? I nos fåt don trover ene vindince (marcutigne) po l’ idêye.

Georges Staelens, li 12 di nôvimbe 2020, Rantoeles 96, 97

© licence de libre utilisation CC-BY-SA 4.0